Që prej lindjes së kombeve, paragjykimet dhe stereotipet me bazë nacionaliste kanë qenë prezente gjatë gjithë kohës në jetën e shoqërisë. Atyre nuk iu duhet doemos një konflikt apo një acarim i retorikës nacionaliste që të shfaqen. Ato janë të pranishme në luftë dhe në paqe, dhe iu mjafton edhe thjesht ekzistenca fizike apo kontakti vizual me “tjetrin” që të dalin në sipërfaqje, të përjetohen apo të shprehen, jo vetëm në marrëdhëniet apo komunikimin ndërpersonal, por edhe në mediat e komunikimit masiv.
Në veprën e vet “Natyra e paragjykimit” Gordon Allport e përkufizon me këto fjalë paragjykimin etnik: “Paragjykimi etnik është një antipati e bazuar në një përgjithësim të gabuar dhe të vështirë për t’u ndryshuar. Ai mund t’i drejtohet një grupi të tërë ose një individi për shkak se ai është pjesë e këtij grupi. Në thelb paragjykimi etnik paraqitet si një armiqësi iracionale e mbështetur fort nga stereotipe të konservuara për një kohë të gjatë”.
Si në komunikimin e përditshëm ndërpersonal edhe në mediat e komunikimit masiv në Shqipëri, antipatitë e bazuara në përgjithësime të gabuara janë të pranishme në portretizimin apo pasqyrimin e etnive të tjera, sidomos të atyre të fqinjëve ballkanikë. Si produkt i përgjithësimeve të gabuara ndaj grupeve apo kombeve të tjera, mund të konsiderohet edhe përdorimi i stigmatit “çeçen” apo i përcaktorit kinez, në shprehje të tilla si “humor kinez” apo “zgjidhje kineze”.
Allport e sheh paragjykimin etnik si një formë e strategjisë konjitive të vetë-mbështetjes. Pse?
Së pari, sepse ne, thotë Allport, i shmangim ata për të cilët kemi antipati dhe si rrjedhim bëhet e vështirë që të vëmë në provë stereotipet tona;
Së dyti, ne i qëndrojmë stereotipeve tona nëpërmjet perceptimit selektiv
Së treti, kur jemi të detyruar të pranojmë që dikush nuk i takon një stereotipi, ne nuk e korrigjojmë stereotipin. Më së shumti ne, e nxjerrim jashtë këtë rast dhe bindim veten se ai është një përjashtim i cili sërish provon rregullin.
Të zbritura në terrenin e medias, këto kuotime mund të shihen edhe brenda kuadrit të strategjisë konjitive dhe editoriale të saj kur bëhet fjalë për informacionin që lidhet me etnitë e tjera. Nga monitorimi i mediave shqiptare, nuk është e vështirë të konstatohet se mediat “i shmangin ata për të cilët kanë antipati dhe si rrjedhim e kanë të vështirë të vënë në provë stereotipet e tyre.” Kjo shmangje dhe kjo distancë duket edhe në raportimin e mediave shqiptare për minoritetet në vend. Sipas një studimi të Institutit Shqiptar të Medias pasqyrimi i minoriteteve në mediat shqiptare “është sporadik, i parregullt dhe jo sistematik. Nuk ka rubrika të rregullta për këtë aspekt… Nuk ka mbulim … të jetës së tyre shoqërore dhe kulturore”. Në këtë mënyrë jo vetëm individët, por edhe mediat masive nuk i japin mundësinë vetvetes të thellojnë njohjen për etnitë e tjera, njohje e cila do të vinte më pas në provë edhe stereotipet ekzistuese me bazë nacionaliste.
Më tej “mediat i qëndrojnë stereotipeve të tyre nëpërmjet një perceptimi selektiv”. Në studimin e sipër-përmendur të Institutit Shqiptar të Medias, rezulton se “Minoritetet zakonisht janë fokus i një teme politike… apo pjesë e një debati të politizuar…. Qasja pozitive ndaj minoriteteve është e rrallë. Edhe në raste kur ka arritje apo vlera të minoriteteve që mund të vihen në dukje, ato mbeten në bisht të pasqyrimeve të tjera mediatike.”
Kur ndodh që informacione apo zëra të izoluar të paraqesin fakte që përgënjeshtrojnë një stereotip, media nuk kujdeset që ta korrigjojë këtë stereotip, por më së shumti e paraqet rastin si një përjashtim. Në këto situata, në mediat shqiptare shfaqen fraza banale të tilla, si përshembull, “ka edhe serbë të mirë”, apo “nuk është e tillë e gjithë shoqëria greke”, të cilat në vend të korrigjojnë stereotipin, e përforcojnë më shumë atë.
Duke u huazuar nga industria e printimit, fjala stereotip nënkupton diçka të prodhuar si rezultat i një presioni shumë të madh dhe që si rrjedhim është tërësisht e ngulitur, duke qenë rezistente ndaj ndryshimit apo përshtatjes.Për të kuptur se çfarë janë stereotipet, studjuesit theksojnë se është me dobi që të konsiderojmë tre principe të cilat udhëheqin punën gjatë psikologjisë sociale të stereotipizimit. Këto tre principe sipas një grupi autorësh, janë si më poshtë:
(a) Stereotipet iu vijnë në ndihmë shpjegimeve – perceptuesi duhet të marrë sensin e situatës
(b) Stereotipet janë mjete që kursejnë energji – reduktimi i përpjekjeve nga ana e perceptuesit
(c) Stereotipet janë “shared groupe beliefs” – formohen në të njëjtën linjë me normat e grupeve sociale. (Craig McGarty, Vincent Y. Yzerbyt, dhe Russell Spears, Stereotypes as explanations).
Në mediat shqiptare gjenden jo rrallë raste të thirrjes në ndihmë të stereotipeve për të shpjeguar një situatë, në mënyrë që perceptuesi të marrë atë sens që ka edhe dhënësi i mesazhit që është njëherësh edhe bartës i stereotipit. Kështu në një koment të kohëve të fundit, qëndrime ekstremiste stigmatizuese të një individi shpjegohen me origjinën e tij etnike. Autori i komentit përpiqet të provojë se personi i fokusuar, i urren disa kategori të popullsisë, për shkak se ka X origjinë etnike. Që do të thotë më tej, se të gjithë personat që i përkasin kësaj etnie, kanë të njëjtën urrejtje si edhe personi në fjalë. Siç shihet në këtë rast kemi të bëjmë me “një antipati të bazuar në një përgjithësim të gabuar” dhe me sindromën e përdorimit të rasteve individuale për të bërë portretizim kolektiv, portretizim i cili në raste të ngjashme rezulton në përgjithësime vulgare si “grekët janë të ligj”, “çamët janë të pabesë”, “gjirokastritët janë kopracë”, etj.
Stereotipet në media shfaqen edhe si mjete që kursejnë energjitë e kërkuara për njohje dhe argumentim. Në vend të përfundimeve të bazuara në një njohje të thelluar, i ofrohet perceptuesit një aksiomë stereotipie. Sidomos në komentet online të mediave shqiptare gjen shpesh “aksioma” të tilla, si: “dava greku”, “punë shqiptarësh”, “Turqi hesapi”, etj.
Në një instancë të fundit, stereotipet dhe paragjykimet janë “shared groupe beliefs”, dhe media shpesh i përdor ato për të demonstruar besnikërinë ndaj grupit apo për të siguruar simpatinë dhe mbështetjen e tij. Allport thekson se “kur paragjykimet janë të përhapura gjerësisht, si pjesë e një kulture të përbashkët, rigjallojnë dhe është e vështirë t’i shkulësh nga rrënjët. Paragjykime të tilla shndërrohen në racizëm në rastet kur vihen në punë të menduarit racist dhe ideologjitë raciste për të siguruar përmbajtjen e stereotipizimit dhe për të legjitimuar arsyeshmërinë e armiqësisë.”
Edhe pse janë të pranishme gjatë gjithë kohës në një shoqëri, paragjykimet dhe stereotipet me bazë nacionaliste kanë amplituda të ndryshme të shfaqjes në komunikimin masiv dhe në media.Edhe vetë nacionalizmi, nga pikëpamja e natyrës së zhvillimit, ka fazat e veta të “fjetjes” dhe ato të zgjimit agresiv.
Në këtë këndvështrim, ne mund ta shqyrtojmë shfaqjen e paragjykimeve dhe stereotipeve nacionaliste në mediat masive shqiptare në dy faza: 1.Në situatat kulmore konfliktuale (faza e zgjimit agresiv), dhe 2. Në situatat normale të zhvillimit të pandjeshëm (faza e “fjetjes”).
Nacionalizmi në media në situatat kulmore konfliktuale
Në gjeografinë politike të Europës, Ballkani është ndoshta zona që ka patur frekuencën më të lartë të konfliktualitetit me bazë etnike. Dëshmi e përgjakshme e klimës së nxehtë nacionaliste ishin edhe luftërat në Ballkan në vitet 1990. Në periudha të tilla kulmore të konfliktit, thotë Ernest Gellner, “shoqëritë flakin tej maskën dhe adhurojnë vetveten në mënyrë të hapur dhe të pacipë. Duke adhuruar vetveten, nacionalistët diskretitojnë kombet e tjera”.
Gjatë luftës së fundit ballkanike,siç konstatohet nga studjuesit, mediat u përfshinë gjerësisht si instrument i mobilizimit nacional. “Fushatat e medias, thotë Adam Miçnik në librin e vet “Në kërkim të sensit të humbur”, u bënë pararendëse të fushatave ushtarake; mercenarët e mikrofonit dhe lapsit udhëhoqën mercenarët e kallashnikovëve dhe minave. Lufta ballkanike së pari filloi në gazeta, radio dhe televizione”.
Edhe pse ishte disi në periferi të kësaj lufte, media shqiptare nuk mbeti pa u përfshirë në diskursin nacionalist. Si në rastin e luftërave në Ballkan apo në rastin e fushatave të spastrimit etnik në Kosovë, edhe në momente të tjera të zgjimit të retorikës nacionaliste, siç ishte së fundmi rasti i ndeshjes së futbollit Serbi-Shqipëri, manifestimet nacionaliste në mediat shqiptare janë shfaqur përgjithësisht në këto forma:
1.Hapja e medias ndaj ligjërimit të aktorëve politikë që duan të përfitojnë nga zhvillimet me kontekst nacionalist – Rigjallërimi në diskurisn politik i dikotomisë “ne”/”ata”, apo i tyre/e jona, projekti ynë/ makthi i tyre, etj.
2.Hapja e medias ndaj çdo lloj diskursi nacionalist – faza kur shfaqen edhe personazhet e ekstremiteteve të shoqërisë që e kanë nacionalizimin si strehën e fundit. Rishfaqja në ekrane apo gazeta e personazheve ultra-nacionalistë, e hartave apo e idesë së Shqipërisë së madhe.
3.Rishfaqja dhe rigjallërimi në media i paragjykimeve dhe stereotipeve me bazë nacionaliste. Rishfaqja e imazhit të shkjaut, (rasti i ndeshjes Serbi-Shqipëri), apo i Kalit të Trojës, (rasti i ekipit kombëtar të peshëngritjes që u stërvit në Greqi).
4.Rizgjimi i sentimenteve nacionaliste edhe tek një pjesë e drejtuesve apo stafit të medias. Largimi nga paanshmëria dhe devijimi i politikës editoriale si dhe përfshirja në garën “e patrotizmit” të vetë medias. Përshembull, gara “patriotike” e titujve të lajmeve në rastin e pasqyrimit të zhvillimeve nga ndeshja Serbi-Shqipëri.
5.Celebrim mediatik i fitoreve apo arritjeve të përkohshme në betejën kundër tjetrit, duke shkuar deri në limitet e fitores kundër armikut.
6.Shndërrimi i medias në instrument i mobilizimit nacional, siç ishin organizimet e Digitalb në rastin e ndeshjes së futbollit Serbi-Shqipëri.
Thomas Scheff vë në dukje se shpesh retorika e nacionalizmit përdor “sensin e turpërimit” për mobilizim nacional apo për rritje të krediteve që akumulohen prej sensibiliteteve etnike që zgjohen në një situatë “turpërimi”. Brenda një retorike të tillë mediat serbe e konsideronin ngritjen e dronit si “provokacije” për turpërim. Kurse disa media shqiptare nxituan ta konsiderojnë mungesën e flamurit shqiptar në ceremoninë e pritjes në Serbi të kryeministrit Rama si një provokim për turpërim.
Nacionalizmi në media në situatat normale të zhvillimit të pandjeshëm
Krahas nacionalizmit konfliktual, studjuesit flasin edhe për “nacionalizmin banal”, që nënkupton më së shumti nacionalizmin që zhvillohet në mënyrë të heshtur në përditshmërinë e një shoqërie, kur ajo është në faza normale zhvillimi. Në këtë fazë siç thotë Michael Billing, “ideja e përkatësisë kombëtare shpaloset rregullisht në praktikat rutinë dhe në diskurset e përditshme, veçanërisht në ato të medias, … Përmes shpalosjeve të tilla, kombet e stabilizuara riprodhohen si kombe dhe popullsitë e tyre kujtohen në mënyrë të pazëshme për identitetin e tyre kombëtar. Kjo shpalosje banale ofron bazën e ngrehinës që e kthen dheun në atdhe.”
Sipas Billing “nacionalizmi banal gjendet në raportimet për motin, në faqet e sportit dhe në flamujt që varen të squllur në sheshet e pikave të karburanteve. Por ai nuk përfundon këtu. Nacionalizmi shfaqet gjithashtu banalisht në fjalët e politikanëve, të cilët na flasin “ne” me klishetë e tyre për “kombin” dhe për “shoqërinë”… Shfaqet …”në gjuhën banale të politikës dhe të gazetarisë.”
Në mediat shqiptare në këtë fazë, diskursi nacionalist zhvillohet brenda praktikave rutinë të “nacionalizmit konsensual dhe jo-reflektues”. Kemi në këtë mënyrë një shndërrim në diçka “të zakonshme”, gati të pa-detektueshme të praktikave nacionaliste.
Kështu, në spektakle humori, bëhet diçka “normale” stigmatizimi i etnive apo racave të tjera. Ose ndodh që media që kanë statusin e medias kombëtare, transmetojnë krejt normalisht ligjërata denigruese për etnitë e tjera, edhe pse pjestarët e këtyre etnive janë edhe pjestarë të audiencës së tyre. Kjo zhvillohet në kushtet e një lloj autizmi të prodhuar pikërisht prej nacionalizmit konsensual brenda redaksive. Është ky nacionalizëm konsensual që sjell situatën në të cilën minoritetet përjashtohen nga raportimet e përditshme normale të medias dhe për ta mediat kujtohen vetëm kur ngjarjet prekin nervin nacionalist. Prirja që shfaqet në këtë situatë është ajo e mbizotërimit absolut të kulturës së shumicës, e cila përpiqet që të veprojë si në kushte homogjeniteti, duke marrë përsipër edhe atributet e pakicës. Gellner thotë se, “qysh në kohët e hershme, nacionalizmi ka përdorur “sintaksën e hegjemonisë”, nëpërmjet së cilës pjesa pretendon të përfaqësojë të tërën.”
Në periudhat e zhvillimit normal të shoqërisë, nacionalizmi individual fashitet disi në krahasim me fazat konfliktuale, dhe stafeta i mbetet kryesisht nacionalizmit institucional. Duke folur për nacionalizmin institucional, Stephen Lawrence e sheh atë si “dështim kolektiv i një organizate për t’iu ofruar njerëzve një shërbim të duhur dhe professional për shkak të ngjyrës së tyre, kulturës apo origjinës etnike. Ai mund të shihet apo të gjendet në proceset, veprimet, sjelljet që bartin diskriminim nëpërmjet paragjykimeve të paqëllimta, injorancës, mendjelehtësisë dhe stereotipeve që disfavorizojnë njerëzit e minoriteteve etnike”. Prova të këtij “dështimi kolektiv” janë shfaqur jo rrallë edhe në mass-mediat në Shqipëri. Përshembull në shtator të këtij viti, në kinema Kristal në Tiranë u shfaq filmi i parë artistik në gjuhën vllahe, një event kulturor mjaft i rëndësishëm jo vetëm për këtë komunitet por edhe për të gjithë kulturën e zhvilluar në Shqipëri. Por nga rreth 20 media të njoftuara, asnjera prej tyre nuk dërgoi gazetar për ta mbuluar këtë event dhe asnjë lloj raportimi nuk u bë në media.
Sipas Lawrence në diskriminimin institucional, fokusi përqendrohet tek praktikat rutinë brenda organizatës dhe tek normalizimi i tyre brenda kulturës së ambjentit të punës. Nacionalizmi institucional nis të hyjë në një organizatë atëhere kur rutina institucionale reflekton vetëm interesat e grupit dominues. Dhe ajo që është më e rëndësishme, këto rutina diskriminuese mbeten të padallueshme dhe të pa-sfiduara për shkak të racizmit konsensual, rutinor dhe jo-reflektues.
